షట్పదలు

తెలుగు ఛందస్సులలో‌ షట్పదల గురించి ముచ్చటించు కుందాం.  నిన్న శంకరాభరణం బ్లాగులో కొన్ని కుసుమషట్పదలు వ్రాసాను.  ఈ రోజు నా యీ శ్యామలీయం బ్లాగులో షట్పదల గురించి కొంచెం వివరించి వ్రాస్తే బాగుంటుందని అనిపించింది. 

షట్పదలు కన్నడదేశంలో చాలా ప్రసిథ్థం కానీ తెలుగులో వీటికి కావ్యప్రయోగగౌరవం శూన్యం. కన్నడంలో షట్పదలకు మాత్రలతోనే‌ కొలత. మన తెలుగు లాక్షణికులు మాత్రం దీన్ని దేశిగణాల్లో కొలిచారు.  ఈ షట్పదలు గేయరూపమైన ఛందస్సు. అందుచేత వీటి లక్షణాన్ని గణవిభజనతో‌ కాక మాత్రావిభజనతో చూడటం సముచితంగ ఉంటుంది.

కన్నడషట్పదలలో 10 రకాలున్నాయి. అవి (1)శరషట్పద, (2)కుసుమషట్పద, (3)భోగషట్పద, (4)భామినీషట్పద, (5)పరివర్థినీషట్పద, (6)వార్థకషట్పద (7)తలషట్పద (8)జలషట్పద (9)విషమషట్పద (10)ప్రౌఢషట్పద అనేవి. వీటి లక్షణాలు చూద్దాం

1. శరషట్పద
మాత్రా విభజన:
        4  +   4
        4   +  4
        4   +  4  +  4  +  2
        4  +   4
        4   +  4
        4   +  4  +  4  +  2

దీనికి ఒక ఉదాహరణ శ్రీశ్రీగారి కవిత్వం నుండి యిలా:

మరోప్రపంచం 
మరోప్రపంచం
మరోప్రపంచం పిలిచిందీ
పదండి ముందుకు
పదండి తోసుకు
పోదాంపోదాం పైపైకీ

ముందే చెప్పుకున్నట్లు షట్పదులు గేయఛందస్సులు. ఈ మరోప్రపంచం గేయం మకుటం శరషట్పది కావటం జరిగిందిలా.  లేదా శ్రీశ్రీగారు భజగోవిందం ఆధారంగా వ్రాసారేమో?

భజగోవిందం
భజగోవిందం
గోవిందం భజ మూఢమతే
సంప్రాప్తే స
న్నిహితే కాలే
నహినహి రక్షతి డుకృంకరణే


2. కుసుమషట్పద

మాత్రావిభజన:
        5  +   5
        5   +  5
        5   +  5  +  5  +  2
        5  +   5
        5   +  5
        5   +  5  +  5  +  2

౩. భోగషట్పద 

మాత్రావిభజన:
        3   +  3  +  3  +  3
        3   +  3  +  3  +  3
        3   +  3  +  3  +  3  +  3  +  3  +  2
        3   +  3  +  3  +  3
        3   +  3  +  3  +  3
        3   +  3  +  3  +  3  +  3  +  3  +  2

4. భామినీషట్పద

మాత్రావిభజన:
        3   +  4  +  3  +  4
        3   +  4  +  3  +  4
        3   +  4  +  3  +  4  +  3  +  4  +  2
        3   +  4  +  3  +  4
        3   +  4  +  3  +  4
        3   +  4  +  3  +  4  +  3  +  4  +  2


5. పరివర్థినీషట్పద

మాత్రావిభజన:
        4   +  4  +  4  +  4
        4   +  4  +  4  +  4
        4   +  4  +  4  +  4  +  4  +  4  +  2
        4   +  4  +  4  +  4
        4   +  4  +  4  +  4
        4   +  4  +  4  +  4  +  4  +  4  +   2


6. వార్థకషట్పద

మాత్రావిభజన:
        5   +  5  +  5  +  5
        5   +  5  +  5  +  5
        5   +  5  +  5  +  5  +  5  +  5  +  2
        5   +  5  +  5  +  5
        5   +  5  +  5  +  5
        5   +  5  +  5  +  5  +  5  +  5  +  2

ఉదాహరణ:
   లోకాలు కూలినా కూలిపో  నీవయ్య
   లోకేశు లందరూ తూలిపో నీవయ్య
   ఏకాకివై నీవు చిద్విలాసుండవై యుండేవు నారాయణా
   నీకన్న మాకెవ్వ రెక్కువే కాదయ్య
   నీ కటాక్షంబునే నమ్ముకున్నామయ్య
   శ్రీకామితాకార సద్భక్తమందార సర్వేశ నారాయణా
   

7. తలషట్పద

మాత్రావిభజన:
        3   +  3
        3   +  3
        3   +  3  +  3  +  2
        3   +  3
        3   +  3
        3   +  3  +  3  +  2


8. జలషట్పద 

మాత్రావిభజన: 
        3   +  4
        3   +  4
        3   +  4  +  3  +  2
        3   +  4
        3   +  4
        3   +  4  +  3  +  2
9.  విషమషట్పద

మాత్రావిభజన:
        4   +  5
        4   +  5
        4   +  5  +  4  +  5  +  2
        4   +  5
        4   +  5
        4   +  5  +  4  +  5  +  2

10. ప్రౌఢషట్పద

మాత్రావిభజన:
        4   +  5  +  4  +  5
        4   +  5  +  4  +  5
        4   +  5  +  4  +  5  +  4  +  5  +  2
        4   +  5  +  4  +  5
        4   +  5  +  4  +  5
        4   +  5  +  4  +  5  +  4  +  5  +  2

షట్పదులలో యతి నియమం గురించి:

షట్పదిలో యతి అవసరం లేదు. అప్పకవి యీ పద్యాన్ని నిర్యతి అనీ అనంతుడు దీన్ని 'వళ్ళు దొరగ' అనీ చెప్పారు.
కన్నండంలో యతి లేదు. తెలుగులో యతి నియమం లేని పద్యం యిదొక్కటే.


షట్పదులలో ప్రాస నియమం గురించి:
  
షట్పదలు 6 పాదాల పద్యాలే.  కాని తెలుగు లాక్షణికులు వీటిని 4 పాదాలుగా చేసారు!
ఇలా చేయటానికి వారు పొట్టిపాదాల జంటలను కలిపి ఒక్కో జంటనూ ఒక్కో పాదంగా చూపారు.
ఆ పైన ప్రాస నియమం యధావిధిగా వడ్డించారు.
ఇలా 6 పాదాలనూ కలిపి 4 చేసిన విధానం చూసి రావూరి దొరస్వామి శర్మగారు వీళ్ళకి షట్పద సరిగా తెలియలేదని ఆక్షేపించారు.

గమనిక:  ఈ వ్యాసం ప్రస్తుతానికి అసంపూర్ణం. ఎందుకంటే చాలా షట్పదావిశేషాలకు ఉదాహరణలు ఇంకా ఇవ్వవలసి ఉంది కాబట్టి. పైగా మరికొన్ని విషయాలు ఇంకా వ్రాయవలసి ఉంది కూడా.

ఆధారగ్రంధం:  
   తెలుగులో దేశిఛ్ఛందస్సు ప్రారంభ వికాస దశలు - డా॥సంగనభట్ల నరసయ్యగారు.  (ద్వితీయముద్రణ)