ప్రబంధాల్లో ప్రాసయతి ప్రయోగాలు

కొద్ది రోజుల క్రిందట కంది శంకరయ్యగారు ఈబ్లాగులో ఒక వ్యాఖ్యను ఉంచారు. చదువరుల సౌలభ్యం కోసం దానిని ఇక్కడ చూపుతున్నాను.

"ప్రాసయతిలో ద్విత్వాక్షరమైన ప్రాసాక్షరానికి ముందు రెండు చోట్లా కేవల గురువుంటే చాలదు, అవి కచ్చితంగా దీర్ఘాలై ఉండాలన్న నియమం ఒక టున్నదని చాలామంది భావిస్తూ ఉన్నారు. కాని ఇది (నేను చూచిన) ఏ లక్షణ గ్రంథంలోను లేదు. గతంలో 'శంకరాభరణం' బ్లాగులో శ్రీఆదిభట్ల కామేశ్వర రావు గారు ఈ విషయాన్ని ప్రస్తావించినపుడు అది తప్పని నేను భారత, భాగవతాలలోని ఉదాహరణాలతో చూపాను. ఆ పోస్ట్ ఇప్పుడు దొరకలేదు. పోచిరాజు కామేశ్వర రావు గారిచ్చిన అప్పకవీయంలోని క్రింది పద్యాన్ని చూడండి.
ప్రాఙ్నగ సమానధృతి సుధా*రుఙ్నిభాస్య
స్రఙ్నిచయ సక్తకంఠ దా*వాగ్ని పాయి (స్రఙ్ని- వాగ్ని)
వాఙ్మనోహరనుత యస*దృఙ్మహాత్మ
దిఙ్మహితకీర్తి యర్జున*యుగ్మభేది (దిఙ్మ- యుగ్మ) - (అప్ప. 3-328)
అలాగే ఈ ఉదయం పైపైన కర్ణపర్వాన్ని పరిశీలించినపుడు క్రింది ఉదాహరణలు కనిపించాయి.
ధాత్రిఁ బాలింపు సుస్థితిఁ *బుత్రపౌత్ర (కర్ణ.౫౭)
దీప్తకాంచన రస*లిప్తమై చెలువొంద (కర్ణ. ౬౦)
పాండవు చాపంబు *ఖండించె నీకోడు...(కర్ణ. ౧౯౨)
ఉ।దీర్ణదర్పుఁడై కప్పె న*క్కర్ణుఁ డధిప (కర్ణ. ౨౦౫)
పై ఉదాహరణలను పరిశీలిస్తే ప్రాసయతిలో ప్రాసకు ముందున్న అక్షరం గురువైతే చాలు. దీర్ఘహ్రస్వాల పట్టింపు లేదని అర్థమౌతుంది."

శంకరయ్యగారికి నేను ఇచ్చిన సమాధానం కూడా ఇక్కడ చూపటం సముచితంగా ఉంటుంది.  "మీ అభిప్రాయం బహు సబబుగా ఉంది. అప్పకవీయంలో చాలానే కప్పదాట్లున్నట్లుగా ప్రతీతి. దాన్ని కొంచెం ప్రక్కన పెడదాం. కవిత్రయమూ ప్రబంధకవులూ ఎలా వాడారో చూడాలి. మీరిచ్చిన భారతోదాహరణలు బాగున్నాయి. ఐతే కవిత్రయంలో ఇటువంటి ప్రయోగాలు సకృత్తుగానే ఉన్నాయా విస్తృతంగా ఉన్నాయా అన్నది చూడాలి. అదే విధంగా ప్రబంధప్రయోగాలూ పరిశీలించాలి. ఐనా అంత అభ్యతరకరం కానప్పుడు వీలైనంతవరకూ పాటించుతూ అది ఒక చాదస్తంగా మాత్రం అవలంబించనక్కర లేదనుకుంటే సరిపోతుంది. నేనైతే ఈ నియమం వలన కొంత శ్రావ్యత కలుగుతున్నదిగా భావించి పాటిస్తున్నాను. తెలుగు ఛందస్సుల్లో సంస్కృతఛందస్సుల్లోవలె అంతర్లీనమైన లయ అంటూ ఉండదు కాబట్టి దాన్ని ఇతరవిధాలుగా సముపార్జించవలసి ఉంటుంది. వాటిలో ఒకటి ప్రాసయతి కూడా - నిజానికి ప్రాసయతి ఇచ్చిన అందం తెలుగు పద్యాలకు అక్షరసామ్య మైత్రి అంతగా ఇవ్వటం లేదనే నా అభిప్రాయం. ఎందుకంటే అక్షరసామ్యమైత్రిలో ఉన్న కిట్టింపువ్యవహారం ప్రాసయతిలో లేక అది చాలా సహజమైన యతిమైత్రిగా విరాజిల్లుతోందని నా మతం. ఇప్పుడు మనం ఉందా లేదా అని వితర్కిస్తున్న నియమం ప్రాసయతికి అందాన్నిచ్చేదే - దీన్ని కొంచెం సడలించటం అభ్యంతరం కాదు కాని పాటించటం మరింత సొగసు. ఇప్పుడు నాకు మరొకటి తోస్తోంది. తెలుగు జానపదసాహిత్యంలో ప్రాసయతి చాలా సాధారణం అది ఈ నియమాన్ని సమర్థిస్తున్నదా లేదా అన్నది కూడా అవశ్యం పరిశీలనీయం.

లోగడ ఈనియమం గురించి తెలియక నేను ఇటువంటి ప్రయోగం నేను చేసినప్పుడు గురువర్యులు నేమాని రామజోగిసన్యాసిరావుగారు నాకీ నియమం గురించి తెలియజేసారు."

ఐతే ఈ విషయంలో కొంత లఘుపరిశీలన అవసరం అనిపించిది.  వివిధప్రబంధాల్లో  మనమహాకవులు ప్రాసయతిని ఎలావాడారో అన్నది స్థాలీపులాకన్యాయంగా పరిశీలిద్దాం. కొన్ని ప్రబంధాలు తీసుకొని వాటిలో ప్రథమాధ్యాయాలు మాత్రం పరిశీలిద్దాం. అన్నీ‌ ప్రథమాధ్యాయాలేనా అంటే అవును. పక్షపాతం‌ ఉందని అనుకోరాదు కదా ఎవరైనా? కావాలని నాకు నచ్చిన సిధ్ధాంతానికి అనుకూలంగా ఉండే కావ్యాలో అధ్యాయాలో తీసుకొని పాఠకులను తప్పుదారి పట్టించానన్న అనుమానం ఎవరికీ రాకూడదు కదా.

మనుచరిత్రము
1.5 రుచి కించిదంచిత శ్రుతుల నీన
1.5 ఇంగిలీకపు వింత రంగులీన
1.5 పుండరీకాసనమున కూర్చుండి మదికి
1.5 నించు వేడుక వీణవాయించు చెలువ
1.5 నలువరాణి మదాత్మలో వెలయుగాత
1.8 (భా)షగ నొనర్చి జగతిఁ బొగడు గనిన
1.8 నన్నపార్యు దిక్కనను గృతక్రతు శంభు
1.11 ఉదయాచలేంద్రంబు మొదల నెవ్వని కుమా
1.11 అరిగాపు లెవ్వాని ఖరతరాసి
1.11 ఆపంచగౌడ ధాత్రీపదం బెవ్వాని
1.11 రాజపరమేశ బిరుద విభ్రాజి యెవ్వఁ(డు)
1.12 శరదిందు ముఖులు చామరము లిడగ
1.12 సామంతమండనోద్దామ మాణిక్యాంశు
1.12 మండలం బొరసి యీరెండ కాయ
1.12 మూరురాయరగండపెండారమణి మ(రీచి)
1.18 అనలాక్షు ఘనజటావనవాటి కెవ్వాడు
1.18 పుట్టు గానని మేని మెట్టపంట
1.18 ఎవ్వాడు దొగనన్నె నవ్వజేయు
1.18 వేవెలుంగుల దొరజోడు రేవెలుంగు
1.26 వనజేక్షణా మనోధన పశ్యతోహరుం(డు)
1.26 ఆర్జితశ్రీ వినిర్జిత నిర్జరాల(యేశ్వరుడు)
1.30 అంభోధివసన విశ్వంభరావలయంబుఁ
1.30 కకుబంత నిఖిలరాణ్ణికరంబుఁ జరణ మం(జీరంబు)
1.34 పెంపు మీఱంగ ధాత్రిఁ బాలింపుచుండ
1.37 తొలుదొల్త నుదయాత్రి శిలఁ దాఁకి తీండ్రించు
1.37 కోన బిట్టేర్చెఁ గొట్టానఁ దగిలెఁ
1.37 అవుల నా పొట్నూర రవులు కొనియె
1.42 వేదండ భయద శుండాదండ నిర్వాంత
1.42 శ్రమబుర్చురత్తురంగమ నాసికా గళ
1.42 (ఖే)లనములు దండఘట్టనలు గాఁగఁ
1.42 మూరురాయర గండాక వీరకృష్ణ
1.50 ముదిమది దప్పిన మొదటివేల్పు
1.50 బింకాన బిలిపింతు రంకమునకు
1.50 మునుసంచి మొదలిచ్చి మనుపదక్షు(లు)
1.52 పులుపు మధుకరాంగనలకుఁ బోలె
1.54 వరణాతరంగిణీ దరవికస్వర నూత్న
1.54 కమలకాషాయ గంధము వహించి
1.54 తతియు నుదికిన మడుఁగుదోవతులుఁ గొంచు
1.54 వచ్చు నింటికిఁ బ్రజ తన్ను మెచ్చి చూడ
1.59 మొగముతోలు కిరీటముగ ధరించి
1.59 ఐణేయమైన యొడ్డాణంబు లవణిచే
1.59 అక్కళించిన పొట్ట మక్కళించి
1.59 మిట్టయురమున నిడుయోగ పట్టె మెఱయఁ
1.59 చెవుల రుద్రాక్షపోగులు చవుకళింప
1.60 ఇష్టమృష్టాన్న కలన సంతుష్టుజేసె
1.66 దొడ్డిఁ బెట్టిన వేల్పుగిడ్డి కాఁపు
1.66 కడలేని మమృతంపు నడబావి సంసారి
1.66 సవిధమేరునగంబు భవనభర్త
1.69 కాన వేఁడెద ననిన న మ్మౌనివర్యుఁ (డు)
మొత్తం 83 పద్యాలు.

వసుచరిత్రము
1.2 సకలలోకాభివంధ్యకలాకలాపంబు
1.2 దొరయు నెమ్మోము చందురుని తోడ
1.2 గిరిమథనయత్నమున దోఁచు సిరి యశేష
1.6 ఘనఘనాఘనలక్ష్మి నెనయు కొ ప్పిరుగడ
1.6 ఇరువంకఁ కుండలిస్ఫురిత కర్ణ(ము)
1.6 ముడివోని మిన్కులీనెడు పేరు లిరుదెస
1.6 ఇరుదెస కమలబంధురకరంబు
1.6 ఇరుమేన రతిమనోహరవిభూతి
1.6 మగని సామేన నిలచిన యగతనూజ
1.8 ధరణి నెవ్వాడు దానవద్విరదదళన
1.9 బడి నాగమము లెల్ల నడపె నెవ్వఁ(డు)
1.15 (చామ)రములు వీవంగఁ బేరోలగమున నుండి
1.28 అతులిత శ్రుతిమార్గగతుల నెసఁగఁ
1.28 పరగు కఠినాద్రి జడలుఠజ్జరఠకమఠ
1.28 కుటిలతాసహభూసౌఖ్యఘటన భూరి
1.30 ఏరాజు భూరితేజోరుణాలోకంబు
1.30 లోకంబు తమము నిరాకరించు
1.30 ఏ ధన్యు బాహాధరాధరాభోగంబు
1.30 ఏ పుణ్యు నభిరూప రూపానుభావంబు
1.30 ఏ భవ్యు శుభకీర్తిశోభావిహారంబు
1.30 అనుపమస్వాంతు డాశ్రితవనవసంతు(డు)
1.30 (ని)శాంతుఁ డగు రామమేదినీ‌కాంతుఁ డలరు
1.34 వలయంబు చేకొని నిలువఁ డేని
1.34 శ్రుతిదూరభోగసక్తత విఱ్ఱవీఁగి తాఁ
1.34ఆర్య సత్కారకారి యౌదార్య విభవ
1.34 ధారియై మించు శ్రీరంగ‌శౌరి కెపుడు
1.36 తన కూర్మిఱేని నప్పుననె ముంచె
1.36 కమల యే నిశ్చల రమణు పేరెదకు మో(పై)
1.36 సతి యే యచండిక పతి జట్టుకూఁతురై
1.36 జగడాలు పచరించి సగము చేసెఁ
1.36 కీర్తి బలవృధ్ధి నిర్మలస్ఫూర్తు లొసఁగు
1.41 జగతి నీ మేటికని నృపుల్ వొగడ నెగడె
1.41 కాహళుఁడు తిమ్మవిభుఁ డాజిదోహలుండు
1.46 బిబ్బీలకు ముసుంగు లబ్బఁ జేసె
1.46 ఘనభేరికాధ్వనుల్ విని గుండియలు వ్రీల
1.46 వ్రాలు మల్కలకు గోలీలు సేసె
1.46 ఉడుగని విభ్రాంతి దడగాళ్ళు వడనిల్చు
1.46 జడధు లెల్లను గాలి నడలు సేసెఁ
1.46 అనుచు శిరముల దాల్తు రెవ్వని సమగ్ర
1.48 రతినిభ రామానుగతమైత్రిపై రోసి
1.48 సేతుకాశీతలాంతరఖ్యాత యశుఁడు
1.56 పలు చాపలములఁ బుట్టలు మెట్టఁ జనువారిఁ
1.56 తత్తరంబున గ్రుచ్చి యెత్తుకొనదు
1.56 కాంచదో విజయశ్రీల బెంచదో ప్ర(తాప)
1.58 పఱచునెడ శక్తిమఱచియు మఱవఁడయ్యెఁ
1.60 నలత నొందదు వినిర్మల సుధాధామ కో(పరి)
1.60 శ్రమము నొందదశేష కమలాకరాభోగ
1.62 ఘనశీధురక్తలోచన యుక్తిఁ గడ నుండు
1.62 నరకహేతుహిరణ్యహరణవృత్తిఁ‌ జరించు
1.63 పుట్టినింటికి మథనంబు మెట్టినింటి
1.63 అమితదోషాహతయుఁ గూర్చు కమలఁ దెగడి
1.65 అనుచు ధర నిందిరను భోజతనయ నార్య
1.68 బలునాహినుల మించు మలకల ఘననామ
1.68 కంబులు దూల మూలంబు లెత్తు
1.68 అనఘ తిరుమలరాయనందన సమిద్గ(భీర)
1.68 సాహసోదగ్రబిరుదవరాహమూర్తి
1.74 (అ)పారకీర్తిమతల్లి హారవల్లి
1.74 వారినిర్ఝరధార హీరరశన
1.74 అంగమున కెవ్వని చమూతురంగకోటి
1.76 బింకంపుసానుల నంపరావడి నెల
1.80 చెక్కునొక్కదె యంచు దిక్కరిగ్రామణి
1.80 అక్కుజేరదె యంచు రిక్కరాయ(డు)
1.80 కంటికబ్బదె యంచు దంటచిలువ
1.80 తన చెలిమి కాసపడ నొచ్చె మునికి వారిఁ
1.82 ముదిపన్నగములలో మొదటివాఁడు
1.82 తన యొంటిపంటిచేతనె యంటునాదికా(లము)
1.82 (కా)లము ఘోణి పాండురోమములవాఁడు
1.82 తన భుజాదండమున నుండఁ దనరుచుండు
1.82 భావజనిభుండు వేంకటక్ష్మావిభుండు
1.85 ఎంతకాలము మహాశాంతసంగతి దివ్య
1.85 ఎంతకాలము గిరుల్ సంతతాభ్యున్నతి
1.94 వరసుమనోభవ్యతరుల కావల మ(త్యలఘు)
1.94 అలఘుకలాపాలికలకు భరణి
1.94 సరిలేని తెలిముత్తె సరుల కొటారు క(ల్యాణ)
1.94 సురుచిరమణుల కాకరసీమ శ్రుతిహిత
1.94 సరసుల కారామసరణి శ్రీరంగగే(హ)
1.94 (వజ్ర)దంతురప్రాంతగంగా నిరంతరాగ్ర
1.98 అని వెన్కముందు జూడని కుమారు(లు)
1.98 అరిమెచ్చఁ గరములు నెరపని యిను లాల(మున)
1.98 అనయంబు నడకతప్పని గోత్రపతు లెప్పు(డును)
1.98 (ఎప్పు)డును సీదరములేని యనఘభోగు(లు)
1.107 అలరుఁ దొడలును మృదుపదంబులు నొనర్చి
1.109 చెలువ మాటితివేల కలువచాలదియుఁ గ(ప్ప)
1.116 తనదానధారాఖ్యవనధికి మిన్నేఱు
1.126 లలనాజనాపాంగ వలనా వస దనంగ
1.126 అలసానిలవిలోలదళ సాసవరసాల
1.126 (క)మలినీసుఖిత కోకకులధూక(ము)
1.26 అతికాంతసలతాంతలతికాంతర నితాంత
1.26 రతికాంతరణ తాంతసుతనుకాంత
1.126 భాసరము వొల్చు మధుమాసవాసరంబు
1.129 మును సుమనోరాగమున వసంతము సూపెఁ
1.129 మదనదేవోత్సవక్రీడఁ‌ బొదలు ననిన
1.126 వరులుఁ దరుములు విరిలయోవరుల వరలు
1.134 ఏపారు పొదరిండ్ల నాపాటలాశోక
1.134 దీపార్చిఁ గనకకలాప మరసె
1.134 సాలావలులు దాఁటి యేలాలతావార
1.134 నానామధురనవ్యగానామృతము మెచ్చి
1.134 శంకారహితధీరహుంకారశుకభటా
1.134 ఒలికిన రసంబు లురులిన ఫలము లధిపు
1.134 మ్రోలనిడి పల్కి రుద్యాలపాలు రపుడు
1.134 అలరె విరులెల్ల పూపలు దలలు సూపెఁ
1.134 ఇమ్ములై మరుహజారమ్ములై పొదలుండ
1.134 తెప్పలై నెత్తావి కుప్పలై పుప్పొళ్ళు(రుల)
1.134 (ఉ)రుల గందవొడి త్రోవఁ జిలుకవలదు
1.134 మొత్తమై మారుతాయత్తమై గంబూర(ము)
1.134 ఎగయ వితానముల్ బిగియవలదు
1.144 తగుపచ్చపని నిగనిగనినొగలు
1.144 ధట్టంబు మాడ్కిఁ గెంబట్టుపరపు
1.144 పగడాల కంబాల జిగిమించుపుష్యరా(గపు)
1.149 నృపమౌళిభవసువర్ణపరాగములు సువ(ర్ణ)
1.149 లలితమాగధలోక కలకంఠగానంబు
1.149 కలకంఠగానంబు నలిమి కొనియె
1.149 తతవాదకసమీరహతకిన్నరీరుతుల్
1.151 కీరరాజీకృతసజీవతోరణములుఁ
1.151 పొంగు నెలమావి కురుజు లభంగ నవఫ(లా)
1.158 కీరభాషలఁ‌ గర్ణికారశాఖ
1.158 వన్నెగా నగియె లేఁబొన్న తీఁగె
1.158 సురభిళస్వసనంబు నెరపె సింధుకవల్లి
1.158 సన్నుతాచారముల కడి సన్నకతన
మొత్తం 166 పద్యాలు.

ఇప్పటికి మనుచరిత్రము, వసుచరిత్రము అనే రెండు ప్రబంధాలనుండి ప్రథమాధ్యాయాలు పరిశీలించాం. మనుచరిత్రం ప్రథమాధ్యాయంలో ఒక సందర్భంలోనూ వసుచరిత్రం ప్రథమాధ్యాయంలో రెండుసందర్భాల్లోనూ తప్ప, మిగిలిన అన్నిసందర్భాల్లోనూ‌ ప్రాసయతిని వాడిన చోట్ల ప్రాసపూర్వాక్షరదైర్ఘ్యాన్ని పరిగణనలోనికి తీసుకోవటం కనిపిస్తున్నది. ఈపరిగణన తప్పిన స్వల్పసంఘటనలను ఎరుపురంగు అద్ది చూపాను. వసుచరిత్రలో ఒక సందర్భంలో ల-ళ ప్రాసకనిపిస్తే దానికీ రంగువేసాను!

లక్షణకారులు ప్రాసపూర్వాక్షరదైర్ఘ్యాన్ని పరిగణనలోనికి తీసుకోవటం అనే విషయాన్ని ఎందుకు అక్షరబధ్ధం చేయలేదో తెలియదు.

ఐనా కేవలం రెండుప్రబంధాలను అందులోనూ‌ చెరొక అధ్యాయమూ చూసి ఎలా నిర్ణయిస్తారూ అన్న అభ్యంతరాన్ని అవశ్యం ఆమోదించవలసిందే.

ఇప్పటికే టపా దీర్ఘంగా ఉంది. కాబట్టి ప్రస్తుతానికి ఇక్కడితో ఆపుదాం. మరొక టపాలో మరొక రెండు ప్రబంధాలనూ పరిశీలిద్దాం. క్రమంగా వీలైనన్ని ప్రబంధాలను గాలించిన తరువాతే ఒక నిర్ణయానికి రావచ్చును. ఇబ్బంది లేదు.